Adam Chętnik

18 cze Adam Chętnik

(ur. 20 grudnia 1885 w Nowogrodzie, zm. 29 maja 1967 w Warszawie) – etnograf, muzealnik, działacz społeczny i polityczny.

Miłośnik i badacz kultury kurpiowskiej, autor książek poświęconych Kurpiom Puszczy Zielonej, założyciel Skansenu Kurpiowskiego.

Jego dorobek naukowy liczy ponad 100 prac. Był posłem na Sejm I kadencji w II RP, należał do Polskiej Akademii Umiejętności.

Tworzył również poezję, był muzykiem amatorem grającym na wielu instrumentach, twórcą i reżyserem zespołu pieśni i tańca oraz lutnikiem.

Młodość

Ojciec Adama – Wincenty Chętnik pochodził ze wsi Mątwica, którą opuścił po upadku powstania styczniowego. Zamieszkał w Nowogrodzie, gdzie trudnił się rzemiosłem, był cieślą, stolarzem, murarzem, blacharzem a jednocześnie lutnikiem i muzykantem. Miał co prawda trzymorgowe gospodarstwo, ale praca ciesielska zajmowała go tak bardzo, że szybko pozbył się posiadanej ziemi. Trzykrotnie wyjeżdżał do Anglii (w latach 1892–1895), gdzie w Londynie pracował w fabryce stylowych mebli. Za zarobione pieniądze zorganizował cegielnię, dającą zatrudnienie mieszkańcom Nowogrodu. Ojciec Adama był człowiekiem „bywałym w świecie”, umiał czytać i pisać po polsku, znał też rosyjski i angielski. Prenumerował polskie czasopisma: „Gazetę Świąteczną”, „Zorzę” i „Polaka”. Krzewił wśród mieszkańców Nowogrodu idee narodowo-wyzwoleńcze i społecznikowskie, będąc współorganizatorem Ochotniczej Straży Pożarnej i ruchu spółdzielczego.

W działalność społeczną włączył się też Adam, prowadząc tajne nauczanie w pobliskich wioskach. W 1903 za namową i przy pomocy ojca założył pierwszą w Nowogrodzie bibliotekę publiczną. Zaangażował się w opór wobec rusyfikacji, polegający na bojkocie szkół z rosyjskim językiem wykładowym. We wspomnieniach napisał też o dywersji: pomieszczenia rosyjskiej szkoły w Nowogrodzie skażono trudno usuwalną cuchnącą substancją, przez co szkołę zamknięto. Kilku uczestników podał z imienia: Adam to był prawdopodobnie Chętnik^[1]. Patriotyczno-oświatowa działalność Chętników spowodowała represje władz rosyjskich: kilkakrotnie przetrzymywano ich w areszcie w Łomży.

Do obowiązków Adama należała opieka nad młodszym rodzeństwem i pomoc ojcu w jego pracy, dzięki której poznał w praktyce wiele rzemiosł. Założył z rówieśnikami zespół muzyczno-teatralnych, który grał na instrumentach wykonanych przez niego wraz z ojcem. Zespół dawał przedstawienia z okazji świąt religijnych. Adam Chętnik bywał też grajkiem weselnym. Swoje spostrzeżenia, obserwacje i zasłyszane opowiadania zapisywał w prowadzonym od młodych lat dzienniku, wielokrotnie nawiązywał do tych doświadczeń w późniejszych publikacjach.

Początkowa szkoła w Nowogrodzie zapewniła Chętnikowi bardzo wąską edukację. Dzięki samokształceniu i prowadzeniu nauczania domowego poznawał też geografię oraz historię i literaturę polską. Do najbliższego gimnazjum w Łomży Adam Chętnik chodził trzy razy w tygodniu pieszo, rzadko korzystając ze stancji. Na utrzymanie zarabiał w łomżyńskiej mleczarni oraz pomagając ojcu na budowach. Program czteroletniego gimnazjum przerobił w półtora roku.

Studia

W 1908 wyjechał do Warszawy, gdzie w 1909 ukończył kurs pedagogiczny uprawniający do pracy w szkolnictwie prywatnym. W 1911 wyjechał do Petersburga, gdzie przez kilka miesięcy uzupełniał dodatkowe przedmioty i doskonalił język rosyjski. Egzamin nauczycielski dający uprawnienia do pracy w szkolnictwie publicznym zdał celująco. W Warszawie kontynuował naukę na Wyższe Kursy Naukowe prowadzone przez Towarzystwo Kursów Naukowych, które miało charakter polskiej szkoły wyższej. We wspomnieniach napisał: Nie miałem zamiaru trawić moich dni jako belfer. W skrytości pragnąłem zostać etnografem.

Podczas nauki nawiązał kontakty z publicystami i działaczami znanymi mu wcześniej jedynie z kolportowanych przez niego polskich pism.

Główny opiekun Kursów Aleksander Zawadzki widział w Chętniku działacza politycznego: przez pewien czas współpracował przy wydawaniu tajnej Polski i kolportażu bibuły na prowincję. Najbardziej znacząca była jednak dla niego znajomość z redaktorem naczelnym Zorzy Mieczysławem Brzezińskim, który wykładał przyrodę martwą na kursie pedagogicznym. Pod jego wpływem młody Chętnik wycofał się z polityki, a zaangażował się w ruch ludowy i działalność dziennikarsko-publicystyczną. Otrzymał też od niego wsparcie w postaci znalezienia mieszkania w bursie i zatrudnienia w administracji pisma, co umożliwiło samodzielne utrzymanie przy braku wsparcia od rodziny. Po śmierci Brzezińskiego w 1911 wdowa po nim – Rozalia Brzezińska, pisarka ludowa – wynajęła pokój Chętnikowi oraz udostępniła pracownie i bibliotekę swojego męża. Adam Chętnik nazywał Brzezińskiego swoim ukochanym mentorem, a po jego śmierci symbolicznie odwdzięczył się za opiekę pisząc o jego działalności w czasopismach: w Drużynie (1913) i Oświacie Polskiej (1930), a w 1930 wydał obszerną publikację Mieczysław Brzeziński. Jego życie i praca.

Na Kursach Adam Chętnik poznał swoją pierwszą żonę Zofię Klukowską, którą poślubił w Warszawie w 1914.

Działalność społeczno-polityczna

„Drużyna” i ruch junacki

Od 1912 wydawał pismo Drużyna przeznaczone dla młodzieży wiejskiej. Czasopismu towarzyszyły osobne broszury naukowe oraz podręczniki przeznaczone dla działaczy ludowych i junackich pod wspólną nazwą „Biblioteka Drużyny”. Czasopismo ukazywało się z przerwami przez 12 lat. Adam Chętnik należał do władz ruchu junackiego jako członek Rady Przybocznej.

Krajoznawstwo

Obok działalności dziennikarskiej i organizacyjnej Chętnik działał również na polu turystyczno-krajoznawczym. Na kursach pedagogicznych poznał Kazimierza Kulwiecia, redaktora „Ziemi”, współzałożyciela i prezesa Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. W „Ziemi” publikował w 1911 etnograficzno-krajoznawcze sprawozdania. Jego działalność w PTK obejmowała organizowanie młodzieżowych kół krajoznawczych, muzealnictwo regionalne i publicystykę krajoznawczą. Założył w Nowogrodzie w 1917 koło krajoznawcze, którego prezesem pozostał aż do 1934, organizował wycieczki dla młodzieży kurpiowskiej. Jego nieodłącznym wyposażeniem już wówczas był notatnik: zapiski i rysunki z wycieczek wykorzystywał w swoich późniejszych publikacjach. Był zapalonym zbieraczem: swoje zbiory zgromadzone z myślą o utworzeniu muzeum kurpiowskiego przekazał utworzonym przez Towarzystwo muzeom regionalnym w Ostrołęce i Łomży. Adam Chętnik publikował wiele artykułów oraz osobnych tekstów zawierających opisy różnych regionów i ich zabytków, miejscowości, osobliwości przyrodniczych. Ukazywały się na łamach „Ziemi”, „Drużyny” a później w „Gościu Puszczańskim” i Bibliotece Nadnarwiańskiej.

„Chata Kurpiowska”

Pierwsza książka Chętnika Puszcza kurpiowska ukazała się w 1913. Jego druga książka Chata kurpiowska (1915) nawiązywała do rozprawy Jana Karłowicza pt. „Chata polska. Studium lingwistyczno-archeologiczne”, zawierającej apel o gromadzenie szczegółowych opisów budownictwa ludowego różnych regionów. Była to druga obszerna monografia o budownictwie ludowym, po „Budownicwtie ludowym na Podhalu” Władysława Matlakowskiego. Jako praca poprawna metodycznie, oparta o doskonałą znajomość terenu i tematu (Adam Chętnik zadedykował ją ojcu, „kurpiowskiemu cieśli zawołanemu”) została doceniona przez środowisko naukowe. Adam Chętnik otrzymał za nią nagrodę im. Mianowskiego od Instytutu Popierania Nauki. Całość nagrody i honorarium przeznaczył na zakup ziemi nad Narwią, gdzie w przyszłości Chętnikowie zamierzali się osiedlić.

„Chata kurpiowska” i późniejsze opracowania ukazywały się z samodzielnie wykonanymi przez autora rysunkami i fotografiami. Swoje umiejętności ilustratorskie doskonalił w szkole rysunku im. Wojciecha Gersona oraz na kursach organizowanych przez Towarzystwo Miłośników Fotografii.

Związek Puszczański

W latach 1919–1922 ukazywało się redagowane przez Chętnika pismo „Gość Puszczański”. Jesienią 1919 Adam Chętnik został prezesem nowo powstałego Związku Puszczańskiego, a pismo stało się organem Związku. Związek zajmował się sprawami Kurpiów i ich sąsiadów – Mazurów pruskich, z uwzględnieniem interesów ogólnopolskich. W deklaracjach programowych Związku podkreślał, iż ma on charakter społeczno-gospodarczy i kulturalny oraz apolityczny.

Na rzecz Mazur

Po ogłoszeniu w 1919 plebiscytu na Warmii i Mazurach Adam Chętnik zgłosił się do Głównego Komitetu Mazurskiego w Warszawie, gdzie uzyskał zgodę na utworzenie lokalnego komitetu w Nowogrodzie z prawem do wydawania własnego pisma i materiałów propagandowych. W agitacji na rzecz przyłączenia Mazur do Polski powoływał się na wspólnotę językowo-obyczajową Warmiaków i Mazurów pruskich z Kurpiami, czyli podobieństwo gwar i zwyczajów. Do agitacji plebiscytowej oraz propagowania idei pracy organicznej w duchu patriotyzmu powołał pismo kurpiowsko-mazurskie „Gość Pograniczny” (od 1920 do 1923, z przerwami), którego redakcja mieściła się razem z „Gościem Puszczańskim” w jego domu. Udało mu się zorganizować kolportaż nie tylko na terenach przygranicznych, ale również na dalsze tereny aż do Suwalszczyzny. Powoływał oddziały i koła Związku Puszczańskiego ukierunkowując je do działań plebiscytowych, starał się też do nich wciągnąć organizacje młodzieżowe i harcerstwo, członków Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, nauczycieli, Ochotniczą Staż Pożarną itp.

Niekorzystny dla Polski wynik plebiscytu w 1920 nie zraził go do działań na rzecz „braci Mazurów” w celu przeciwdziałania germanizacji i podtrzymywania świadomości narodowej. Rozpoczął wydawanie serii „Biblioteczka Pogranicza Prus Wschodnich”. Jako pierwsza ukazała się broszura poświęcona Stachowi Konwie. Dzięki jego staraniom postawiono jego pomnik w lesie pod Jednaczewem. Na uroczystości odsłonięcia pomnika 25 czerwca 2005 zjawiło się kilku Mazurów z pogranicza, przez co po części oficjalnej urządzono wiec w sprawie mazurskiej.

W okresie międzywojennym, kiedy granica polsko-pruska stała się trudniejsza do przekraczania, działalność mazurska Chętnika sprowadziła się do publikacji artykułów i opracowań historyczo-etnograficznych, z których najbardziej znacząca była książka Mazurskim Szlakiem. Opisy, obrazki, opowieści, gadki z Pogranicza Prus Wschodnich z ilustracjami i mapkami (1939).

Działalność i publikacje związane z Mazurami były główną przyczyną wpisania Chętnika na „czarną listę” władz okupacyjnych podczas II wojny światowej.

Poseł na Sejm

W pierwszych latach w niepodległej Polsce był posłem na Sejm I kadencji (1922–1927) z ramienia Związku Ludowo-Narodowego. Jako poseł z ziemi łomżyńskiejNarwi, kwestiami gospodarczymi i oświatowymi, bronił interesów regionu przez składanie wniosków i interpelacji poselskich. W 1923 został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta i Złotym Krzyżem Zasługi. Po upływie kadencji Sejmu wycofał się z działalności politycznej i poświęcił się pracy naukowej. zasiadał w komisjach zajmujących się sprawami regionu: gospodarką leśną, regulacją

Praca naukowa i muzealnictwo

Muzeum Kurpiowskie

Według wspomnień Adama Chętnika, już w 1909 rozpoczął on gromadzenie zbiorów z myślą o utworzeniu muzeum kurpiowskiego. Część tych zbiorów przekazana muzeom w Ostrołęce i Łomży zaginęła podczas I wojny. W 1927 własnym staraniem wraz z żoną Zofią na zakupionej w 1919 ziemi otworzyli Muzeum Kurpiowskie w Nowogrodzie. Przy budowie i utrzymaniu muzeum działali też wolontariusze z Nowogrodu i okolicznych miejscowości. Było to drugie muzeum na wolnym powietrzu w Polsce. Przy muzeum w 1933 została utworzona przez Towarzystwo Naukowe Płockie Stacja Naukowa Dorzecza Środkowej Narwi. Adam Chętnik był jej kierownikiem aż do wybuchu wojny w 1939.

Podczas drugiej wojny światowej muzeum zostało zniszczone. Adam Chętnik podjął starania odbudowy muzeum po wojnie, a nasilił je po przejściu na emeryturę. W 1963 otwarto dział bartniczy, później także rolniczy.

Pod niemiecko-hitlerowskim obuchem

W związku z działalnością polityczną prowadzoną przed wojną, Adam Chętnik musiał opuścić Nowogród i ukrywać się przed okupantem w Warszawie pod przybranym nazwiskiem Antoniego Chojnowskiego^[2].

Doktoryzował się na tajnym uniwersytecie z tematu Pożywienie Kurpiów, jadło i napoje zwykłe, obrzędowe i głodowe. Swoje spostrzeżenia dotyczące życia codziennego, obyczajów, folkloru, okupacyjnego humoru, charakterystycznych zachowań i postaw, a także doświadczeń terroru i postawy wobec losu Żydów opisał w maszynopisie pt. „Pod niemiecko-hitlerowskim obuchem”^[2].

Po II wojnie światowej

Wznowił działalność Stacji Naukowo-Badawczej Narwi Środkowej, która zyskała wsparcie od Akademii Umiejętności. Przeniósł siedzibę stacji z Nowogrodu do Łomży. Organizował Muzeum Regionalne w Łomży, otwarte w 1948. W latach 1951–1958 pracował w Muzeum Ziemi w Warszawie na stanowisku kustosza działu bursztynu. Przeszedł na emeryturę w 1958 i przeniósł się na stałe do Nowogrodu, gdzie wznowił starania nad odbudową skansenu. Muzea wciąż korzystały z jego usług jako rzeczoznawcy do spraw Kurpiowszczyzny. W 1966 odznaczono go Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski za zasługi dla muzealnictwa regionalnego.

… Pamięć …

Adam Chętnik został pochowany na cmentarzu w Nowogrodzie, na jego grobie postawiono głaz i duży pień bartny. Jego imię nosi założony przez niego Skansen Kurpiowski oraz:

• Szkoła Podstawowa w Nowogrodzie (od 1987)
• Publiczna Szkoła Podstawowa w Jednorożcu (od 28 maja 1988)
• Zespół Szkół Zawodowych nr 4 w Ostrołęce
• Ostrołęckie Towarzystwo Naukowe (założone w 1986)
• Hufiec Nadnarwiański ZHP w Łomży (od 11 grudnia 2007)

(Wikipedia)